|
|
 |
VOORWOORD BIJ DE NEDERLANDSE VERTALING
C. Szarzynski
S. De Jaegher
H. van Kasteel
Le Message Retrouvé, het meesterwerk van de wijsgeer, alchemist, dichter en schilder
Louis Cattiaux (1904-1953), telt van 1946 tot vandaag niet alleen acht Franstalige edities,
maar in vertaling ook liefst zes Spaanse edities, vijf Catalaanse, een Portugese, twee
Braziliaanse, twee Engelse, een Duitse en een Italiaanse.(1)
Aan een Nederlandse vertaling werd al vanaf minstens 1954 gewerkt, met name
door J. Favart-Schouten, B. E. Quarles van Ufford, J. P. en M. C. van Rij. Verder dan de
Boeken I tot en met IX, XVII en XXI, in gestencilde vorm verspreid, is het toen echter
niet gekomen.(2)
Zo schreef E. d'Hooghvorst destijds aan B. E. Quarles van Ufford:
«Ik begrijp dat je aarzelt om met die Nederlandse vertaling van Le Message Retrouvé
te beginnen, en ik weet, uit eigen ervaring met dergelijk werk, hoe netelig en moeilijk
het is. Besef nochtans wel dat als sommige Vlamingen en Nederlanders, onkundig van
het Frans, dankzij jou in Le Message Retrouvé kunnen doordringen, je er op één of andere
manier voor beloond zult worden. [...] "Door de anderen te helpen, zul je jezelf helpen",
enz. Ik heb je hierom gevraagd, omdat er behoefte aan is, dat is alles. Als je weigert, wat
ik heel goed zou kunnen begrijpen, zal het jammer zijn voor diegenen die wachten, en
die zullen blijven wachten tot er een andere vertaler opduikt.»
De Nederlandse taal is sindsdien geëvolueerd en het was nodig om een integrale
vertaling weer helemaal van nul te beginnen. Een boek als Le Message Retrouvé in het
Nederlands omzetten is geen sinecure. Het Frans van de oorspronkelijke versie is over het algemeen, maar niet altijd, eenvoudig en min of meer vlot leesbaar, maar de woorden
werden door hun auteur met de grootste zorg gekozen, gewikt en gewogen.
De vertalers van deze nieuwe Nederlandse versie hebben gestreefd naar een ideaal:
elke Franse term door één precieze Nederlandse te vertalen. Wel bleek dit, in nogal wat
gevallen, een moeilijk haalbare doelstelling, wilden ze dat ook het Nederlands min of
meer vlot leesbaar bleef. Er staat sowieso bijna geen woord in deze gedurende vele jaren
voorbereide uitgave waarover de medewerkers niet intens met elkaar van gedachten
hebben gewisseld. (3).
Laten we twee frappante voorbeelden van vertaalproblemen geven:
- Het Franse «entendre», dat in het dagelijks gebruik «horen» betekent, komt in Le
Message Retrouvé veelal in zijn etymologische betekenis van «begrijpen» voor (Latijn
intendere: de «intentie», de bedoeling van iets vatten dat men hoort). Aangezien noch
«horen» noch «begrijpen» op zich echt voldoen, hebben de vertalers meestal gekozen voor
het Germaanse en Zuid-Nederlandse «verstaan», dat zowel «horen» als «begrijpen» kan
betekenen.
- Het Franse «bien-pensant» komt in de dagelijkse taal overeen met ons «zelfingenomen
», «zelfvoldaan» en ook «conformistisch»; in deze uitgave is uiteindelijk gekozen
voor het letterlijke «weldenkend».
Het is onnodig de lezer met andere voorbeelden te overstelpen.(4) De zeldzame voetnoten,
aan de vertaling van enkele verzen toegevoegd, kunnen hem eveneens een idee geven
van sommige bijna onoplosbare vertaalmoeilijkheden.
Maar laat dit alles de lezer op voorhand zeker niet ontmoedigen! Want wat de inhoud
van De Hervonden Boodschap betreft, zal de oprechte zoeker-naar-waarheid hier een
ongelofelijke synthese aantreffen van wat men bij de profeten, de alchemisten en de
traditionele wijsgeren van veel op het eerste gezicht uiteenlopende godsdiensten vindt;
een synthese die niet intellectueel is, maar die gebaseerd is op een unieke, proefondervindelijke
ervaring:
«Zo slaan teveel geleerden ons murw met hun wetenschap, terwijl ze niets verstaan,
ze niets zien en ze niets proeven van de enige waarheid, want hun kennis van God is
intellectueel en uit boeken, in plaats van beproefd en geleefd te zijn.» (Boek XX, vers 15)
Veel van wat de lezer in De Hervonden Boodschap leest sluit zo bijvoorbeeld aan bij
wat een voorganger als Paracelsus schrijft:
«Van de aarde zegt hij [David]: "De waarheid zal op aarde van generatie tot generatie
worden doorgegeven." Daarmee wordt niet de [christelijke] gemeente bedoeld, maar de
waarheid zoals die van de een naar de ander gaat. Die blijft behouden en wordt niet
uitgedoofd of verbrand.»(5)
Onze dank gaat in de eerste plaats naar de Heer en Mevrouw Boudewijn en Myriam
Vernaillen die voor de vertaling van verschillende inleidende teksten en van enkele
Boeken van Le Message Retrouvé hebben gezorgd; naar de Heer António Borges, voor
zijn hulp bij technische problemen en bij vertaalkwesties; naar de Heer Kees van Rij;
tenslotte naar de Heer Fabien Laisnez, verantwoordelijk voor al de technische aspecten
van de huidige uitgave.
Laten we het eindwoord aan Emmanuel d'Hooghvorst, volgeling van Cattiaux, die
op 6 november 1960 aan J. P. van Rij schreef:
«Ik zal uw vertaalwerk voorstellen aan diegenen onder ons die Vlaams spreken. [...]
Zo is het in de Nederlanden, in hun geheel genomen, dat Le Message Retrouvé het eerst
broederlijk onthaald zal zijn geworden. Dat is een wel onverwachte manier om de Zeventien
Provinciën te herstellen. Misschien zullen we ook vrienden van Le Message Retrouvé in
Bourgondië vinden!»
En op 21 december 1960:
«Ik ben me goed bewust van het enorme werk dat achter deze vertaling schuilt en
ik hoop dat ze diegenen van uw landgenoten zal kunnen helpen die niet helemaal ingeslapen
zijn in de roes van de wereld. U weet dat het Holland van de XVIIe en XVIIIe eeuw
rijk was aan zoekers van de mysteries. Blijft er nog iets over van dat oude vuur?»
|
|
_________________
(1) Zie: J.-C. Lohest (dir.), Cattiaux, un art magique, Éditions Philomène Alchimie, Lanmeur, 2023, pp. 41-51.
(2) We zijn in het bezit van een nog vrij keurig exemplaar met de titel: Het Verloren Woord (Le Message Retrouvé),
Ingegeven aan HELOUIA, Boek XXI, Juni 1954. Al onze dank aan de Heer Kees van Rij, zoon van J. P. en
M. C. van Rij, die ons pertinente informatie over die periode heeft medegedeeld en ons vriendelijk
toestemming heeft gegeven uit de uitgebreide briefwisseling tussen zijn vader en Emmanuel d'Hooghvorst
te citeren. Tevens heeft hij welwillend De Hervonden Boodschap helemaal doorgelezen en veel nuttige
verbeteringen voorgesteld.
(3) Het probleem bestond al bij de allereerste Nederlandse vertaalpoging. J. P. van Rij schreef destijds (11
november 1960) aan E. d'Hooghvorst: «Er bestaan soms toch wel grote problemen bij het vertalen van sommige
passages die in het Frans al bijna onbegrijpelijk zijn. Gisterenavond hebben we meer dan een halfuur
over vers III, 82' gediscussieerd.» En (24 november 1960): «Er bestaan in het Nederlands gelijkwaardige
termen, maar die termen zijn een beetje archaïsch en worden weinig gebruikt. Voor een vlotte en goed te
begrijpen Nederlandse vertaling zijn ze moeilijk te gebruiken [...].» Datzelfde jaar (precieze datum onbekend)
schreef ook B. E. Quarles van Ufford aan J. P. van Rij: «Veel dank voor je brief en bravo voor de uitstekende
vertaling. Als het er eenmaal staat, lijkt het allemaal zo eenvoudig. Er zijn natuurlijk evenveel vertalingen
als vertalers en een elk die je arbeid beziet zal er in knoeien. Zo zullen de vingers je ook wel branden om in
de boeken die ik vroeger vertaalde te wijzigen. De teksten zijn bijzonder moeilijk te vertalen en zelfs in juist
vertaling vaak nog meer onbegrijpelijk dan in de oorspronkelijke tekst. Dit neemt niet weg dat onze taal
zich bijzonder goed leent om de filosofische gedachte uit te drukken en uit te dragen. Moeilijk is verder vooral
om een nieuw rythme in de teksten te brengen, hetgeen belangrijk is en zelfs een geringe afwijking van de
letterlijke tekst wettigt. Dit veronderstelt natuurlijk een innige bekendheid met de te vertalen gedachte of
leer. Alle lof voor de gedane arbeid. Ik hoop dat jullie nog de moed hebt om er mede door te gaan.»
(4) Alleen al het vertalen van de titel van het boek gaf kopzorgen: Retrouvé zou kunnen vertaald worden door
«opnieuw gevonden» of «teruggevonden», maar uiteindelijk is gekozen voor het misschien wat archaïscher
klinkende «hervonden». De eerste Spaanse editie luidt: El Mensaje de nuevo Encontrado, titel die in latere
edities veranderd werd in El Mensaje Reencontrado, hoewel reencontrado in modern Spaans niet meer
gebruikelijk is.
(5) Paracelsus, De weg van David, Commentaar bij Psalm 119, De Woudezel, 2022, p. 163. Uitgeverij De Woudezel
(www.woudezel.nl), geleid door Mevrouw Elke Bußler, is gespecialiseerd in de Nederlandse vertaling van het
bijzonder omvangrijke werk van Paracelsus, waarschijnlijk de allergrootste arts en wijsgeer van de Renaissance.
|
|
